Kościoły

Gołdap – Kościół pw. NMP Matki Kościoła (Konkatedra)

Kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła, zbudowany w stylu późnogotyckim w 1560 r. z emporą i kruchtą południową z 1706 r. oraz zakrystią z 1717 r.

Do 1945 r. był to kościół ewangelicki, w 1944 r. poważnie zniszczony, odbudowany dopiero w latach 80-tych. Po ukończeniu odbudowy w 1992 r. ustanowiony konkatedrą.

Gołdap – Kościół św. Leona i Bonifacego

Kościół św. Leona i św. Bonifacego – kościół wybudowany w roku 1894 w stylu neogotyckim. Jego budowę rozpoczęto w 1891 roku. Jest jednym z ważniejszych zabytków Gołdapi. Kościół ten ma trzy drewniane ołtarze. W kościele znajduje się także ambona z baldachimem. Okna prezbiterium oraz głównego korpusu ozdabiają witraże. Kościół posiada organy z XX wieku. Kościół ten był po wojnie jedynym nie zniszczonym kościołem w Gołdapi.

Mieszkańcy Gołdapi w przeważającej części byli wyznania ewangelickiego. Ludnością katolicką opiekowali się Jezuici z Tylży, którzy od roku 1700 regularnie odprawiali tu nabożeństwa. W latach 1799-1806 przebywał w Gołdapi kapelan wojskowy. W czasie wojen napoleońskich katolicy gołdapscy znacznie się rozproszyli, jednak do pozostałej grupy katolików od czasu do czasu przybywali różni kapłani z posługą religijną. Od roku 1884 kapelan wojskowy z Wystruci znów odprawiał tu Mszę św. w ustalonych terminach. Dnia 16 sierpnia 1894 roku została tu utworzona katolicka placówka duszpasterska ze stałym kapelanem. Tego samego roku, 9 września, został poświęcony nowo zbudowany kościół, konsekrowany 25 czerwca 1895 roku przez Ks. Biskupa Andrzeja Thiela.

Dubeninki – Kościół pw. św. Andrzeja Boboli i św. Piotra i Pawła

Kościół p.w. św. Andrzeja Boboli i Apostołów Piotra i Pawła. Pierwotnie kościół ewangelicki, po wojnie rzymsko-katolicki. Pierwszy kościół został wzniesiony z drewna w 1620 r. Obecny, w stylu neogotyckim, pochodzi z 1903 r. w XVII i XVIII w. odprawiano tu nabożeństwa w trzech językach: niemieckim, litewskim i polskim, zaś trójjęzyczne kazania przetrwały aż do XX wieku.

Żytkiejmy – Kościół pw. sw. Michała Archanioła

Parafia od 1957 roku była tylko samodzielnym wikariatem, erygowana kanonicznie została 20 kwietnia 1972 roku przez J.E. ks. Biskupa, ordynariusza Diecezji Warmińskiej. Mieszkańcom Żytkiem narzucono podczas reformacji wyznanie ewangelickie. Parafia ewangelicka została założona w roku 1579. W tym też czasie zbudowano kościół ewangelicki, który gruntowanie odnowiono i przebudowano w roku 1879. W XIX wieku osiedliła się tu ludność katolicka. Opiekowali się nią kapłani z Olecka i po roku 1853 kilka razy w roku odprawiali dla niej Mszę św. w domach prywatnych, prywatnych potem w kaplicy poświęconej Zwiastowaniu Maryi Pannie. Po drugiej wojnie światowej napłynęli tu w większej ilości katolicy, którzy przejęli kościół ewangelicki. Kościół parafialny został wzniesiony z kamienia w XVI wieku, obecny wygląd nadano mu po przebudowie w drugiej połowie XIX wieku. Do 1945 roku kościół spełniał funkcję świątyni ewangelickiej. Od 1946 został poświęcony dla kultu katolickiego. Od 1952 roku przy kościele w Żytkiejmach zamieszkał na stałe kapłan. Utworzono stały wikariat parafii Dubeninki. Informacje pochodzą ze strony Diecezji Ełckiej.

Grabowo – Kościół pw. Matki Boskiej Różańcowej

Grabowo zostało założone przez Jana Bałamutowskiego około roku 1585, dawne nazwy tego miejsca to Arnswald, a I połowie XX w. Grabowen, obecna nazwa nadana została w listopadzie 1946 r.
Powstanie parafii w Grabowie datuje się na koniec XVI w., kościół wybudowano około 1590 r., i jako że była to doba reformacji więc świątynia ta przeznaczona była dla społeczności ewangelickiej. W ciągu wieków kościół kilka razy przebudowano, głównie prace odbyły się w roku 1680 i 1732, podczas tych ostatnich prac dobudowano wieżę jednak mimo tych przebudów nadal zachowało się w konstrukcji tego obiektu wiele szesnastowiecznych elementów.Na szczególną uwagę zasługuje granitowa płyta nagrobna pastora Adamusa Rostcoviusa z 1675 r. usytuowana obok wejścia do kościoła, wart odwiedzenia jest również niewielki cmentarzyk za kościołem. Ta mała nekropolia skrywa w sobie piękne nagrobne ogrodzenia i żeliwne krzyże, specyficzną ciekawostka są właśnie te krzyże, niektóre z nich noszą ślady kul karabinów z okresu wyzwalania Prus tj. zimy 1945 r.
Kościół w Grabowie ma też swoja legendę; mówi ona o dzwonie który podczas tatarskiego najazdu w XVII w. sam z siebie ostrzegł ludność wsi przed najeźdźcami, to tylko opowieści ale faktem jest iż wieś została spalona ale jej mieszkańcy ocaleli. Ten cudowny szesnastowieczny dzwon zaginął, jednak mieszkańcy twierdzą że słyszą go gdy tylko wsi zagraża niebezpieczeństwo.Po II wojnie światowej jak większość mazurskich świątyń ta również została przejęta przez ludność katolicką.

Banie Mazurskie – Cerkiew pw. Mikołaja

Świątynia, w której modlą się w chwili obecnej wierni Kościoła grekokatolickiego, została zbudowana przez protestantów w XVI wieku.

Po II wojnie światowej przejęli ją rzymokatolicy i 30 czerwca 1946 r. została poświęcona przez ks. Nikodema Masłowskiego.

Od kwietnia 1957 do grudnia 1975 r. służyła również grekokatolikom.

Po przeniesieniu parafii rzymskokatolickiej do dużego kościoła  z dniem 24 grudnia 1975 r., świątynia była użytkowana już wyłącznie przez grekokatolików, jednak formalnie wciąż pozostawała własnością parafii rzymskokatolickiej.

28 listopada 1991 r. świątynia została notarialnie przekazana na własność parafii greckokatolickiej. Łacinnicy zabrali z niej organy i dwa dzwony (pozostawiając średni), i przenieśli je do odbudowanego kościoła.

Banie Mazurskie – Kościół pw. św. Antoniego

Banie Mazurskie zostały założone w 1566 r. Po 1569 r. wybudowano tu kościół. W 1578 r. miał on jeszcze drewnianą wieżę; wieżę z cegieł dobudowano do niego w 1698 r. Była ona dziełem mistrzów: cieśli Pietrzykowskiego i murarza Mörza. W 1581 r. istniała już tu parafia, której proboszcz był nazywany przez tutejszą ludność „litewskim księciem”. W kościele nabożeństwo odprawiano w trzech językach: litewskim, polskim i niemieckim. W 1876 r. odrestaurowano wnętrze kościoła. Wczesnobarokowy ołtarz połączony z kazalnicą, miał obrazy z dawnego tryptyku. Niestety, podczas II wojny światowej kościół spłonął. W 1947 r. zamieszkały tu rodziny ukraińskie, przesiedlone po wojnie z terenów południowo-wschodniej Polski w ramach akcji „wisła”. W latach 1975-1980 kościół poewangelicki został odbudowany przez ks. Tadeusza Kościuszkę (ówczesnego proboszcza). Kościół pod wezwaniem św. Antoniego Padewskiego funkcjonuje do dziś. Parafia pw. św. Antoniego Padewskiego w Baniach Mazurskich została erygowana kanonicznie w 1962 r.

Żabin – Kościół Rzymskokatolicki pw. Narodzenia NMP

Pierwszy kościół w Żabinie zburzony został w 1656 r. przez Tatarów i w 1672 r. zbudowano nowy w stylu renesansowym. Do 1817 r. dobudowano szczyt wschodni, wieżę a także przebudowano ścianę. W 1800 r. była tu szkoła parafialna szlachecka niemiecka i litewska oraz zwykła szlachecka niemiecko-polsko-litewska. Kościół zniszczony został na przełomie sierpnia i września 1914 roku, w wyniku działań wojennych i ponownie odrestaurowany w latach 1922-1935.

Rogale – Kościół pw. św. Piotra i Pawła

Kościół pod wezwaniem Świętego Piotra i Pawła, jest to filia kościoła w Żabinie. Przed 1945 r. należał on do wspólnoty ewangelickiej i zboru w Żabinie. Wzniesiony został w stylu neogotyckim, posiada prosty układ przestrzenny – z wieżą przy zachodniej ścianie.

Cmentarze

Gołdap – Cmentarz z I wojny światowej

Cmentarz powstał około 1915 r. w czasie I wojny światowej. Wyznaczony na planie prostokąta, położony przy ulicy Suwalskiej. Pochowano na nim około 150 żołnierzy niemieckich i ponad 400 rosyjskich poległych w latach 1914-1920.

Gołdap – Cmentarz wojenny żołnierzy rosyjskich

Spoczywają tutaj wyłącznie żołnierze rosyjscy, którzy polegli podczas walk o teren Wielkich Jezior głownie w latach 1914 – 1915.

Zakałcze – Cmentarz ewangelicki z kaplicą grobową

Niedaleko wsi Zakałcze Wielkie, na obrzeżach Lasów Skaliskich, znajduje się cmentarz ewangelicki i kaplica grobowa rodziny Steinertów (z ok 1860 r.). Grobowiec w kształcie sześcianu wybudowano z czerwonej cegły pokrytej tynkiem. Całość wieńczy wypukły dach. Na podłodze umieszczono krzyż z napisem – „Marta Steinert (1863-1891)”. W krypcie znajdują się zmumifikowane ciała kobiety i mężczyzny (pozbawione głów). Kaplica zachowała się w dość dobrym stanie, mimo, że w przeszłości została ograbiona i próbowano ja zdewastować, m.in. wyrwano drzwi wejściowe, zniknęły płyty nagrobne, metalowe okucia. Do dziś zachowały się natomiast słupy bramne, które warto zobaczyć. Na jednym z nich wyryto serce i datę „1863”.

Gołdap – Cmentarz Ewangelicki

Cmentarz powstał około 1915 r. w czasie I wojny światowej. Wyznaczony na planie prostokąta, położony przy ulicy Suwalskiej. Pochowano na nim około 150 żołnierzy niemieckich i ponad 400 rosyjskich poległych w latach 1914-1920.

Dunajek – Cmentarz z okresu I Wojny Światowej

Na przedwojennym cmentarzu w Dunajku pod Gołdapią zachował się żeliwny krzyż z 1883 roku, 2 tablice z początku XX wieku oraz 4 groby z okresu międzywojennego.

Jagoczany – Cmentarz Ewangelicki

Dubenninki – Cmentarz ewangelicki

Dawny cmentarz ewangelicki z 2 połowy XIX wieku, o powierzchni 3200 m kwadratowych, położony około 200 m od miejscowości Dubeninki, po lewej stronie jadąc z miejscowości Gołdap do Żytkiejm. Cmentarz znajduje się na wzniesieniu, jako jeden z niewielu cmentarzy bardzo zadbany.

Żytkiejmy – Cmentarz ewangelicki odrestaurowany w 2007 r.

Żytkiejmy – Cmentarz Ewangelicki